Ten artykuł jest częścią naszego raportu specjalnego EUYou – Europa to Ty.
Przeczytaj oryginał w języku węgierskim Tutaj.
Węgierski rząd zamierza zmienić przepisy regulujące fundacje zarządzające aktywami interesu publicznego (kekva), próbując rozwiązać spory z Komisją Europejską dotyczące zmiany modelu węgierskiego uniwersytetu. Fundacje te zarządzają uczelniami wyższymi i odpowiadają za wykorzystanie środków unijnych. Kluczowym aspektem nowelizacji jest doprecyzowanie zasad konfliktu interesów dla członków zarządów, czego domagała się od 2022 r. Komisja Europejska. Jednakże na podstawie obecnego projektu ustawy, który został skierowany do konsultacji społecznych, nie ma zagwarantować, że węgierscy studenci zostaną ponownie przyjęci do programu Erasmus, a naukowcy do programów „Horyzont Europa”.
Nieco ponad tydzień temu Balázs Hankó, węgierski minister innowacji, oświadczył po nieformalnym spotkaniu ministrów edukacji i badań UE w Budapeszcie, że rząd węgierski przedłożył Komisji Europejskiej dokument dziewięć miesięcy temu. W dokumencie tym omówiono obawy dotyczące wolności i przejrzystości nauki – kwestie, które doprowadziły do zamrożenia finansowania przez UE. Hankó powiedział, że węgierscy badacze i studenci wciąż czekają na wyjaśnienie, dlaczego zostali wykluczeni z tych programów. „Postanowiliśmy nie czekać już na reakcję Brukseli” – dodał podczas konferencji prasowej.
„Przedstawiamy naszą propozycję parlamentowi. Mamy nadzieję, że to przerwie milczenie i rozwiąże sytuację” – powiedział minister. Jednak wypowiedzi Hankó nie zostały omówione przez węgierską krajową agencję informacyjną MTI, a jedynie Business Science doniosła w tej sprawie.
Hankó wyraził także frustrację faktem, że Marc Lemaître, dyrektor generalny UE ds. badań i innowacji, nie pojawił się na konferencji prasowej po spotkaniu. Uznał to za odzwierciedlenie trwającego sporu o finansowanie. „Jest oczywiste, że współpraca z Komisją nie jest łatwa” – zauważył Hankó.
Zgodnie z wcześniejszą obietnicą ministra, obecnie poddano konsultacjom społecznym zaostrzone zasady dotyczące konfliktu interesów obowiązujące członków zarządów fundacji kekva.
Podstawa sporu
Spór sięga końca 2022 roku, kiedy Komisja Europejska wykluczyła z programów Horyzont Europa i Erasmus+ ponad 30 węgierskich instytucji, w tym 21 uniwersytetów. Komisja wyraziła obawy, że reformy węgierskiego rządu podważają wolność akademicką i przejrzystość. Kluczowymi kwestiami były: ponowne powoływanie członków zarządu na czas nieokreślony, zbyt długie kadencje oraz niewykluczanie polityków ze składu zarządów fundacji.
Komisja Europejska od prawie roku nalega, aby członkowie zarządu byli mianowani ponownie tylko raz i nie powinni sprawować funkcji politycznych. Powinien także obowiązywać dwuletni okres karencji, zanim byli politycy będą mogli dołączyć do tych zarządów. Komisja zażądała również ograniczenia kadencji zarządu do maksymalnie czterech lat. Wymogi te były kilkakrotnie przekazywane Tiborowi Navracsicsowi, byłemu węgierskiemu ministrowi odpowiedzialnemu za negocjacje w 2023 r.
Pomimo informacji zwrotnych Komisji obecny projekt przepisów w dalszym ciągu nie spełnia oczekiwań UE.
Kluczowe zmiany i pozostałe różnice
Konsultowany obecnie projekt ustawy wprowadza kilka zmian, ale dotyczą one wyłącznie fundacji kekva, które zarządzają funduszami unijnymi. Projekt ustawy wyznacza sześcioletni limit kadencji członków zarządu i dopuszcza możliwość ponownego powołania tylko raz, zgodnie z żądaniami UE.
Ponadto nowe przepisy zabraniałyby niektórym osobistościom politycznym wysokiego szczebla – takim jak parlamentarzyści, burmistrzowie i urzędnicy rządowi – zasiadania w radach fundacji, co wykracza poza pierwotne oczekiwania Komisji. Działanie to ma zapewnić niezależność liderów fundacji od wpływów politycznych.
W drugim etapie członkowie Zarządu Fundacji będą zobowiązani do składania oświadczeń majątkowych na początku i na końcu swojej kadencji. Będą one monitorowane przez niezależnych audytorów, a Agencja ds. Uczciwości będzie monitorować wykorzystanie funduszy UE w odniesieniu do deklaracji.
Jedną z kluczowych kwestii poruszanych wcześniej przez Komisję Europejską jest brak przejrzystości w procesie wyboru członków zarządu fundacji. W zeszłym roku rząd węgierski zaproponował, aby nowych członków wybierano w drodze zaproszeń, a nadzorowanie tego procesu miała zapewnić Państwowa Izba Kontroli (ÁSZ). W obecnym wniosku ÁSZ byłby odpowiedzialny za sprawdzanie, czy osoby mianowane spełniają standardy dotyczące konfliktu interesów i niezależności.
Jednak Bruksela wcześniej odrzuciła rolę ÁSZ jako akceptowalnego organu nadzorczego.
Izolacja węgierskich naukowców
W miarę jak negocjacje utknęły w martwym punkcie, węgierscy badacze poczuli się coraz bardziej odizolowani. W sierpniu Węgierska Młoda Akademia ostrzegła, że wykluczenie z programów unijnych może zaszkodzić reputacji węgierskiej nauki. Chociaż węgierscy naukowcy nadal mogą uczestniczyć w projektach „Horyzont Europa”, muszą znaleźć alternatywne źródła finansowania, aby zastąpić dotacje UE, do których nie mają już dostępu.
Aby przeciwdziałać wykluczeniu, rząd węgierski uruchomił krajowe rozwiązania alternatywne, takie jak programy stypendialne HU-rizon i Pannónia, których celem jest wspieranie naukowców w wykluczonych instytucjach. Inicjatywy te przyciągnęły jednak jedynie ograniczoną liczbę wnioskodawców i nie stanowią realnej alternatywy.
